انقلاب اسلامی و معجزه‌ی صادرات صنعتی

پایگاه رهنما:

در اینکه معیشت مردم امروز با چالش‌هایی مواجه است و این چالش‌ها نیز بیشتر محصول ده سال اخیر هستند، شکی نیست. اما وقتی به آمار‌ها نگاه می‌کنیم، می‌بینیم درآمد سرانه و قدرت خرید ایرانیان از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۹۰ بیش از دو برابر شد، در حالی که یک دهه در این میان، درگیر ناآرامی‌های پس از انقلاب و جنگ بودیم. شاهد رشد تولیدات غیرنفتی بودیم، آب، برق، گاز و ... به‌نحو چشمگیری در کل کشور -خصوصاً مناطق کمتر برخوردار- توزیع شد و در دانش و تکنولوژی بومی نیز رکورد‌های خوبی ثبت شد. کشوری که در صنعت جز مونتاژ و در دانش جز ترجمه چیزی نداشت، امروز صنایع غیرنفتی بسیار خوبی دارد و در رشد تولید علم از بهترین‌های دنیاست. در صنایع با تکنولوژی بالا -از جمله نانو تکنولوژی، صنعت هسته‌ای و ... - نیز دستی بر آتش دارد. یک نمونه‌اش پهپاد‌های ایرانی که امروز از اقصی‌نقاط دنیا خریدار دارند. وقتی این پیشرفت‌ها را با برخی دوستان به اشتراک می‌گذاریم، گاهی با این پرسش مواجه می‌شویم که از کجا معلوم اگر رژیم پهلوی می‌ماند، بیش از این‌ها پیشرفت نمی‌کردیم؟! در این یادداشت، تلاش کرده‌ام با نگاهی به آمار‌های مربوط به صادرات غیرنفتی به این پرسش مهم، پاسخ دهم.

صادرات ناچیز صنعتی
صادرات غیرنفتی مهم است؛ وقتی صادرات غیرنفتی کشور متنوع و بالا باشد، یعنی اولاً ساختار تولید در آن کشور پیشرفته است و مردمانش توانسته‌اند با استفاده از دانش و تکنولوژی، مواد خام و اولیه را به محصولات صنعتی تبدیل کنند. در ثانی کیفیت این تولیدات به‌قدری خوب بوده که در بازار‌های بین‌المللی توانسته مشتری پیدا کند و در رقابت با دیگر کشور‌ها موفق شود. اما وضعیت صادرات غیرنفتی در دوران پهلوی دوم چطور بود؟! صادرات نفت و گاز در سال ۱۳۴۱ برابر با ۴۷۱ میلیون دلار بود. این رقم در سال ۱۳۵۱ به ۲۶۰۰ میلیون دلار و در سال ۱۳۵۶ به ۲۳۵۰۰ میلیون دلار رسید. روند رشد عجیب و غریب صادرات نفت و گاز در حالی در این ۱۶ سال رخ داد که صادرات غیرنفتی از ۱۳۷ میلیون دلار در سال ۱۳۴۱ به ۴۴۰ میلیون دلار در سال ۱۳۵۱ و ۵۲۰ میلیون دلار در سال ۱۳۵۶ رسید. به عبارت دیگر «سهم صادرات نفت و گاز از کل صادرات» از ۷۷ درصد در سال ۱۳۴۱ به ۹۸ درصد در سال ۱۳۵۶ افزایش یافت و «سهم صادرات غیرنفتی از صادرات کل» از ۲۳ درصد در سال ۱۳۴۱ به تنها ۲ درصد در سال ۱۳۵۶ سقوط کرد.

• معجزه صادرات غیرنفتی
آمار‌های بانک مرکزی در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهند که ارزش صادرات غیرنفتی در این سال به ۳۲۶۵۵ میلیون دلار رسیده است؛ این رقم معادل ۳۵ درصد صادرات کل کشور در سال ۱۳۹۷ و تقریباً ۶۳ برابر سال ۱۳۵۶ است. جالب اینکه صادرات نفتی در سال ۱۴۰۰ (یعنی تقریباً ۳ سال از تشدید تحریم‌ها با خروج آمریکا از برجام) به ۳۸۷۲۳ میلیون دلار کاهش یافت، اما صادرات غیرنفتی در این سال به ۴۰۷۴۸ میلیون دلار افزایش یافت؛ به عبارت دیگر سهم صادرات نفتی از کل صادرات برابر با ۴۹ درصد شد و صادرات غیرنفتی نیز به ۵۱ درصد رسید. پروفسور هاشم پسران -اقتصاددان شهیر و رییس اداره اقتصاد کلان بانک مرکزی دوره‌ی پهلوی- در سخنرانی خود با موضوع «صد سال نفت» در سال ۱۳۹۱ در کالیفرنیا، توضیح می‌دهد که وقتی او در بانک مرکزی پهلوی بود، افتخار می‌کردند که ۲ میلیارد ریال صادرات غیرنفتی دارند، اما امروز (۱۳۹۱) ایران ۴۰ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی دارد. پسران آن روز معتقد بود فشار‌های تحریمی آمریکا، باعث می‌شود ایران وابستگی به نفت را کنار بگذارد.

• ترکیب صادرات غیرنفتی
بررسی ترکیب صادرات غیرنفتی ما در این برهه‌ها نیز جالب توجه است. بنا به گزارش دکتر همایون کاتوزیان -استاد دانشگاه آکسفورد- در کتاب «اقتصاد سیاسی ایران»، همان ۲ درصد صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۵۶ نیز چنین ترکیبی داشت: ۵۱ درصد صادرات غیرنفتی ما کشاورزی بود، ۲۸ درصد نیز صادرات محصولات سنتی (مانند فرش، کفش و انواع پارچه) بود و تنها ۲۱ درصد آن -به تعبیر کاتوزیان- محصولات شبه‌مدرن (مانند پودر لباسشویی، صابون، وسایط نقلیه و ...) بود؛ یعنی چیزی حدود ۴ هزارم کل صادرات! این در حالی است که بر اساس آمار‌های بانک مرکزی سهم بخش‌های کشاورزی و سنتی از صادرات غیرنفتی کشور در سال ۱۳۹۷ برابر با ۱۶ درصد بود و ۸۴ درصد باقی‌مانده به صادرات کالا‌های صنعتی اختصاص دارد.

• اگر پهلوی می‌ماند...
به پرسش نخستین یادداشت باز می‌گردیم؛ آیا اگر پهلوی همچنان حاکم بود، پیشرفت اقتصادی ما بیشتر نبود؟! پاسخ این است که اگر پهلوی می‌خواست مثل سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۶ حکمرانی کند -که فرصت کمی برای نشان دادن ظرفیت و توان حاکمان نیست-، آن مسیر هیچ‌گاه ایران را به پیشرفت نمی‌رساند. ترکیب صادرات ما در آن ۱۶ سال نشان می‌دهد که رژیم پهلوی در توسعه‌ی صنعتی هیچ نبود. جمهوری اسلامی صادارت غیرنفتی محصولات صنعتی را از ۴ هزارم کل صادرات به ۳۰ درصد صادرات کشور در سال ۱۳۹۷ رساند؛ یعنی ۷۵ برابر! البته دقیق‌تر آن است که بگوییم اساساً این پرسش غلط است. پهلوی از تامین کالا‌های عمومی -از جمله نظم و امنیت- ناتوان بود و اساساً نتوانست باقی باشد. روشن است که وقتی حکومتی نتواند امنیت ملی را تامین کند، در چنین زمین بایری، بذر اقتصاد پویا شکوفا نمی‌شود.